Słowo „maraton” pochodzi od greckiej miejscowości Maraton, skąd posłaniec miał pobiec do Aten z wiadomością o zwycięstwie. Mit o biegu Filippidesa przełożył się na współczesny dystans 42,195 km, ustalony dopiero w XX wieku. Dziś nazwa łączy legendę, historię i sportowy rytuał wytrzymałości.
Skąd wzięła się nazwa „maraton”?
Nazwa „maraton” pochodzi od greckiej miejscowości Maraton, a do języków europejskich trafiła przez opowieść o biegu posłańca po zwycięstwie Greków nad Persami. To przykład, jak jedno geograficzne miano stało się synonimem długiego biegu i wytrzymałości.
W starożytnej Grecji Maraton był realnym miejscem na wybrzeżu Attyki, około 40 km od Aten. To nie był poetycki wymysł, ale punkt na mapie, znany z żyznych równin i dogodnego lądowiska dla flot. Kiedy w tekstach antycznych pojawia się „Marathón”, chodzi o konkretną lokalizację, której nazwa przeszła do historii wraz z opowieścią o szybkim posłańcu i nagłym przekazie wieści. Z czasem słowo oderwało się od samej miejscowości i zaczęło funkcjonować jako określenie wymagającego biegu, choć pierwotnie nie oznaczało dystansu, lecz miejsce akcji.
Droga słowa do współczesnych języków wiodła przez literaturę i edukację klasyczną. Humanistyczne szkoły XIX wieku chętnie sięgały po greckie źródła, a „Marathon” brzmiał egzotycznie, a zarazem dumnie. W prasie i książkach historycznych zaczęto nim nazywać wysiłek przypominający legendarny bieg, zanim jeszcze utrwaliło się sportowe znaczenie. To dlatego dziś „maraton” bywa używany szerzej, także w przenośni, gdy mowa o długim wysiłku, na przykład o „maratonie filmowym” trwającym kilka godzin.
Językoznawcy zwracają uwagę, że pierwotna grecka forma „Marathón” mogła wiązać się z lokalnym słowem „márathos” (koper), co w praktyce znaczyłoby „miejsce, gdzie rośnie koper”. To drobny szczegół, ale pokazuje, jak zwykła nazwa terenowa z czasem nabrała globalnego znaczenia. Dziś „maraton” rozpoznają biegacze na wszystkich kontynentach, choć niewielu kojarzy, że w tle kryje się kiedyś pachnąca ziołami dolina nad Morzem Egejskim.
Jaką rolę odegrała bitwa pod Maratonem w powstaniu nazwy?
Klucz tkwi w samej nazwie miejsca: Maraton był nadmorską równiną w Attyce, gdzie w 490 r. p.n.e. Ateńczycy pokonali Persów. To od tej bitwy, stoczonej „pod Maratonem”, wzięło się późniejsze słowo „maraton” – najpierw jako odwołanie do wydarzenia, a dopiero z czasem jako nazwa biegu.
Starogreckie Marathón (dosł. „miejsce kopru” – od marathos) było dla Greków czymś więcej niż punktem na mapie. To tam około 10 tysięcy hoplitów zatrzymało inwazję znacznie liczniejszej armii perskiej. Zwycięstwo miało wymiar symboliczny: broniło niezależności polis i dodawało odwagi wolnym obywatelom. Nic dziwnego, że już w antyku mówiono i pisano „bitwa pod Maratonem” jako skrót myślowy dla całego doświadczenia zagrożenia i triumfu. Gdy później zaczęła krystalizować się legenda o posłańcu biegnącym z wieścią do Aten, naturalnym punktem odniesienia stała się właśnie nazwa tej równiny.
To sprzężenie miejsca, pamięci i opowieści działało jak kotwica. Nazwa geograficzna przeszła do wyobraźni zbiorowej i zaczęła funkcjonować jako znak zwycięstwa po ciężkim wysiłku. W efekcie, kiedy w nowożytnej Europie odświeżono fascynację antykiem, to nie „bieg ateński” ani „bieg posłańca” trafiły na sztandary, lecz „maraton”. Słowo brzmiało rozpoznawalnie, niosło tło historyczne i jednocześnie było krótkie, rytmiczne, łatwe do zapamiętania.
Warto pamiętać o jeszcze jednym detalu: w kulturze śródziemnomorskiej toponimy często stają się nazwami czynności czy zwyczajów. Tak jak „Spartański” kojarzy się z surowością, tak „Maraton” zaczął kojarzyć się z wysiłkiem prowadzącym do zwycięstwa. Dlatego rola bitwy nie polegała na ustaleniu dystansu czy zasad, lecz na nadaniu nazwie mocy znaczeniowej. Bez bitwy sama historia posłańca nie miałaby tak silnego punktu zaczepienia.
Kim był posłaniec Filippides i co naprawdę przebiegł?
Krótka odpowiedź: Filippides to nie tyle „ojciec maratonu”, co ateński hemerodromos, czyli zawodowy biegacz-posłaniec, którego legenda wymieszała się z faktami. W źródłach starożytnych opowieść o jego biegu do Aten po bitwie pod Maratonem splata się z innym, dłuższym biegiem do Sparty – i to ten drugi jest lepiej udokumentowany.
Najstarsze relacje mówią, że około 490 r. p.n.e. Filippides został wysłany przez Ateńczyków do Sparty po wsparcie przeciw Persom. Herodot opisuje, że pokonał trasę z Aten do Sparty i z powrotem, czyli około 2 × 220–240 km, w ciągu dwóch dni. To skala bardziej przypominająca ultramaraton niż dzisiejsze 42,195 km. Dopiero późniejsze źródła, zwłaszcza Plutarch (I–II w. n.e.), popularyzują dramatyczną wersję o sprincie z pola bitwy pod Maratonem do Aten, ok. 40 km, zakończonym słowami „Zwycięstwo!” i śmiercią posłańca.
Warto uporządkować, skąd wzięły się różne wersje tej historii:
- Herodot (V w. p.n.e.) wspomina bieg do Sparty, nie opisuje biegu z Maratonu do Aten jako jednorazowej, śmiertelnej misji.
- Plutarch i Lukian (kilka wieków później) podają opowieść o biegu z Maratonu do Aten, nadając jej dramatyczny finał; pojawia się też wariant z imieniem „Fejdipides”.
- Geografia trasy ma znaczenie: dystans Maraton–Ateny to około 40 km, natomiast Ateny–Sparta to ponad 200 km w jednym kierunku, z trudnym, górzystym odcinkiem.
Współcześni historycy są zgodni, że bieg do Sparty jest najbardziej wiarygodny, bo ma najstarsze świadectwo i pasuje do praktyki hemerodromów, którzy byli szkoleni do długich, wielogodzinnych przebiegów. Motyw „ostatniego tchu” po dotarciu z Maratonu do Aten uchodzi raczej za późniejszą, literacką kondensację wydarzeń, która dobrze brzmiała i łatwo zapadała w pamięć. I właśnie ta wersja stała się inspiracją dla romantycznej idei maratonu w czasach nowożytnych, choć jej rdzeń wyrósł z pracy posłańców, którzy biegali znacznie dalej niż jeden legendarny etap.
Kiedy i jak maraton trafił do nowożytnych igrzysk olimpijskich?
Krótka odpowiedź: maraton pojawił się na pierwszych nowożytnych igrzyskach w 1896 roku jako symbol mostu między starożytną Grecją a współczesnym sportem, a jego programową formę zaproponował francuski historyk Michel Bréal. Pomysł szybko chwycił, bo łączył sport z opowieścią o odwadze i wytrwałości.
Gdy planowano igrzyska w Atenach w 1896 roku, Bréal zaproponował bieg inspirowany legendą o posłańcu z Maratonu. Organizatorzy przyjęli ideę i wytyczyli trasę z wioski Maraton do ateńskiego Stadionu Panateńskiego. Pierwszy maraton olimpijski odbył się 10 kwietnia 1896 roku, a zwyciężył Grek Spyridon Louis. Ten sukces dodał konkurencji prestiżu i sprawił, że już w 1900 i 1904 roku maraton wszedł do stałego programu igrzysk.
Żeby uporządkować najważniejsze fakty, poniżej krótkie zestawienie kamieni milowych. Daty i miejsca pomagają zobaczyć, jak szybko bieg z lokalnej ciekawostki stał się światowym symbolem wytrzymałości.
| Rok | Miejsce igrzysk | Wydarzenie | Przybliżony dystans |
|---|---|---|---|
| 1896 | Ateny | Debiut maratonu; zwycięża Spyridon Louis | ok. 40 km |
| 1900 | Paryż | Maraton staje się stałą konkurencją | ok. 40,2 km |
| 1904 | St. Louis | Kontrowersyjny bieg w upale i kurzu, ale umacnia rangę konkurencji | ok. 40 km |
| 1908 | Londyn | Trasa z Windsoru na stadion w White City inspiruje późniejszą standaryzację | ok. 42,2 km |
Tabela pokazuje, że początkowo dystans nie był jednolity, ale sama obecność maratonu na kolejnych igrzyskach ugruntowała jego pozycję. Zadziałała mieszanka mitu, dramaturgii finiszu na stadionie i rosnącego zainteresowania długim biegiem w miastach-gospodarzach.
Dlaczego dystans maratonu to dziś 42,195 km?
Krótka odpowiedź brzmi: 42,195 km to efekt historycznego przypadku z Londynu w 1908 roku, który z czasem stał się międzynarodowym standardem. Dystans nie wynika z legendy o biegu spod Maratonu, lecz z układu trasy i królewskich preferencji podczas igrzysk olimpijskich.
W 1908 roku maraton w Londynie miał wystartować na dziedzińcu zamku w Windsorze i finiszować przed królewską lożą na stadionie w White City. Aby biegacze wbiegli wprost pod trybunę z rodziną królewską, trasę wydłużono ponad wcześniejsze, różne długości maratonów. Wyszło 26 mil i 385 jardów, czyli 42,195 km. Ten dokładny metraż został spopularyzowany przez dramatyczny finisz Dorando Pietriego, który upadł tuż przed metą, a obrazek obiegł świat i przykleił dystansowi aurę „tego właściwego”.
Przez kolejne lata dystans wciąż bywał różny, co dziś może zaskakiwać. Dopiero w 1921 roku ówczesna federacja lekkoatletyczna (IAAF) oficjalnie przyjęła 42,195 km jako długość maratonu dla wszystkich zawodów mistrzowskich. Ujednolicenie pozwoliło porównywać rekordy i projektować trasy z większą precyzją, a „windsorska” miara stała się normą od igrzysk w 1924 roku w Paryżu.
Gdy patrzy się na mapę, 195 metrów wydaje się kaprysem historii. W praktyce to detal, który zamknął długie lata eksperymentów z długością biegu. Dziś każde oficjalne mierzenie odbywa się kołem pomiarowym i dotyczy tzw. linii idealnej (najkrótszy możliwy tor w zakrętach), tak by zawodnicy na całym świecie mieli ten sam dystans do pokonania co do metra.
